Από την Ηλιάνα Κωνσταντοπούλου-Ψυχολόγο
Με αφορμή τον ολοένα και αυξανόμενο αριθμό γυναικοκτονιών στην Ελλάδα και την Ευρώπη, μία συχνή απορία που εκφράζεται σε σχετικές συζητήσεις, ιδιαίτερα στην περίπτωση που θύτης είναι ο ερωτικός σύντροφος, είναι γιατί το θύμα δεν αναγνώρισε τα προειδοποιητικά σημάδια και δεν έφυγε νωρίτερα από την κακοποιητική και βίαιη σχέση*. Στο σημερινό άρθρο δε θα σταθώ στη νοοτροπία της ενοχοποίησης των θυμάτων(victim-blaming),η οποία άλλοτε προκύπτει ως αποτέλεσμα εσωτερικευμένου μισογυνισμού και άλλοτε ως καλοπροαίρετη ανάγκη μας να διατηρήσουμε την πίστη μας σε ένα δίκαιο κόσμο όπου ο καθένας παίρνει αυτό που του αξίζει.
Θα προσπαθήσω να απαντήσω σε αυτή την απορία κάνοντας αναφορά στους δεσμούς τραύματος (traumabonding).Ο δεσμός τραύματος αναφέρεται στην προσκόλληση που νιώθει ένα κακοποιημένο άτομο για τον κακοποιητή του, συνήθως εντός μίας σχέσης που παρουσιάζει ένα κυκλικό μοτίβο κακοποίησης (λεκτικής, ψυχολογικής ή σωματικής). Σε αυτό το κυκλικό μοτίβο, συμπεριφορές κακοποίησης και θετικής ενίσχυσης διαδέχονται η μία την άλλη: μετά από κάθε κακοποιητικό γεγονός ο θύτης εκφράζει αγάπη, μετάνοια και προσπαθεί με κάθε τρόπο να κάνει το κακοποιημένο άτομο να αισθανθεί ασφαλές μέσα στη σχέση. Έτσι, το θύμα τρέφει και θετικά συναισθήματα για το θύτη του, προσκολλάται σε αυτόν και έχοντας αναπτύξει δεσμό τραύματος μαζί τουπαραμένειστην κακοποιητική κατάσταση, κάτι το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε συνεχιζόμενη κακοποίηση,ακόμα και στο θάνατο.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός δεσμού τραύματος; Όσον αφορά το θύτη, προσπαθεί να επανορθώσει για τα περιστατικά κακοποίησης (π.χ., lovebombing), υπόσχεται ότι θα αλλάξει (αλλά δεν το κάνει ποτέ), ελέγχει και χειραγωγεί το θύμα (π.χ., gaslighting) και το απομονώνει από τους φίλους και την οικογένειατου ή τους παίρνει με το μέρος του.Το θύμα από τη δική του πλευρά, λόγω του κυκλικού μοτίβου που αναφέρθηκε παραπάνω, συνεχίζει να εμπιστεύεται το θύτη, τον καλύπτει, τον δικαιολογεί και λέει ψέματαστους άλλους, καθώς ενίοτε δεν συνειδητοποιεί τι πραγματικά συμβαίνει και ενίοτεαισθάνεται άβολα να αποκαλύψει την αλήθεια. Και κάπως έτσι παραμένει στη σχέση.Και όσοπαραμένει, τόσο η κακοποιητική συμπεριφορά που υφίσταται κανονικοποιείται στη συνείδηση τουκαι καταλήγει να πιστεύει ότι η κακοποίηση είναι δικό του λάθος…
Όσο ο δεσμός τραύματος συντηρείται, το θύμα χάνει όλο και περισσότερο την εμπιστοσύνη στον εαυτό του, εξαρτάται πλήρως από το θύτη του και θεωρεί ότι είναι αυτός που τον ολοκληρώνει και ο μόνος στο οποίο μπορεί να βασίζεται για τη σωτηρία του. Νιώθει ότι έχουν περάσει ήδη πάρα πολλά μαζί, έχουν δεθεί στα δύσκολα και πρέπει να σώσει τη σχέση ώστε να μην πάει όλη αυτή η προσπάθεια χαμένη. Εγκλωβίζεται στις “καλές” στιγμές, ως απόδειξη ότι ο κακοποιητής νοιάζεται πραγματικά και ακόμα και αν κάνει πολλές προσπάθειες να φύγει, καταλήγει να επιστρέφει ξανά και ξανά, πιστεύοντας κάθε φορά ότι τα πράγματα θα είναι διαφορετικά.
Ωστόσο, κανένα άτομο δεν επιλέγει συνειδητά την κακοποίηση και υπάρχουν και βιολογικές συνιστώσες που εμπλέκονται στους δεσμούς τραύματος. Για παράδειγμα, όπως προαναφέρθηκε, την κακοποίηση διαδέχονται περίοδοι θετικής ενίσχυσης (δώρα, στοργή, δηλώσεις αγάπης, κ.ά.). Αυτή η διαλείπουσα ενίσχυση είναι πολύ ισχυρή και εφαρμόζεται συχνά στα τυχερά παιχνίδια, όπου τα άτομα τα οποία εθίζονται μπορεί μερικές φορές να κερδίζουν, αλλά συνολικά εξακολουθούν να χάνουν. Έτσι, και οι πρόσκαιρες ευχάριστες στιγμές με το θύτη μέχρι το επόμενο περιστατικό κακοποίησης, το αίσθημα της ασφάλειας και της εγγύτητας, κάνουν τα θύματα να παραμένουν στη σχέση για να τα αισθανθούν ξανά. Ταυτόχρονα, στις “καλές” περιόδους, τα αισθήματα στοργής και οικειότητας προκαλούν την απελευθέρωση ορμονών, όπως η ωκυτοκίνη και η ντοπαμίνη, οι οποίες δρουν και αυτές ως ανταμοιβές για το άτομο που υφίσταται την κακοποίηση.
Κάτι ακόμα που μπορεί να ερμηνεύσει το γιατί τα θύματα παραμένουν στην κακοποιητική σχέση είναι το ένστικτο της επιβίωσης που διαθέτουμε εξελικτικά απέναντι σε κινδύνους. Όταν ο εγκέφαλός μας αναγνωρίζει μία απειλή, τότε ενεργοποιείται αυτόματα στο σώμα μας ο αμυντικός μηχανισμός αυτοσυντήρησης που μπορεί να πάρει τη μορφή μάχης, φυγής ή παγώματος (fight, flight or freeze response). Εάν το να αντεπιτεθεί ή το να τρέξει μακριά από την επικίνδυνη συνθήκη δεν φαίνεται εφικτό για το άτομο, τότε παγώνει, ακινητοποιείται και μουδιάζει προκειμένου να επιβιώσει. Μάλιστα, η αντίδραση αυτή είναι πιο συχνή σε άτομα που έχουν υποστεί ενδοοικογενειακή βία και σεξουαλικές επιθέσεις.
Οι άνθρωποι που δεν έχουν βιώσει κακοποίηση συχνά δυσκολεύονται να καταλάβουν γιατί άλλοι άνθρωποι παραμένουν σε κακοποιητικές σχέσεις, εξού και η απορία στην αρχή του άρθρου. Τα άτομα τα οποία αναπτύσσουν δεσμούς τραύματος συνήθως έχουν υποστεί κακοποίηση ως παιδιά και διαθέτουν ανασφαλές ύφος σύναψης δεσμού, ενώ μεγαλώνοντας έχουν εκτεθεί επανειλημμένα σε κακοποιητικές σχέσεις. Παρουσιάζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και δεν διαθέτουν επαρκή κοινωνική στήριξη από το περιβάλλον τους. Επιπλέον, τόσο οι θύτες όσο και τα θύματα έχουν συχνά τραυματικό παρελθόν και δύσκολες εμπειρίες ζωής στο ιστορικό τους, κάτι το οποίο αισθάνονται ότι τους ενώνει και τους δένει μαζί.
Πώς λοιπόν σπάνε οι δεσμοί τραύματος; Στην περίπτωση που τα πράγματα εξελιχθούν καλά, το θύμα αρχίζει σε κάποιο σημείονα συνειδητοποιεί ότι στην πραγματικότητα δεν συμπαθεί καν το θύτη και δεν θα ήθελε άλλα άτομα που αγαπάει (π.χ., τα παιδιά του) να εκτίθενται σε αυτό το άτομο. Κατανοεί ότι αυτό που νιώθει δεν είναι στα αλήθεια αγάπη, αλλά εξάρτηση. Τότε είναι που κινητοποιείται και ξεκινά να απομακρύνεται, κόβοντας τους δεσμούς. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ακόμα και αν το άτομο καταφέρει κάποια στιγμή να φύγει από τη συγκεκριμένη σχέση, εάν δεν εμπλακεί σε ψυχοθεραπεία κινδυνεύει να επιλέγει ξανά και ξανά συντρόφους που το κακοποιούν.
Εάν υποψιάζεστε ότι έχετε αναπτύξει δεσμό τραύματος και ότι βρίσκεστε σε μια βίαιη ή κακοποιητική σχέση, το πιο σημαντικό είναι να αποφύγετε την αυτομομφή και να κατανοήσετε πως η κακοποίηση δεν είναι σε καμία περίπτωση δικό σας λάθος, δεν την προκαλέσατε και δεν έχει σημασία το πόσες φορές πισωγυρίσατε μέχρι σήμερα. Εάν έχετε υποστηρικτικό περίγυρο, μιλήστε σε κάποιο άτομο που εκτιμάτε και μπορεί να σας δώσει μία προοπτική για αυτό που βιώνετε. Εναλλακτικά, μπορείτε να αναζητήσετε βοήθεια και υπηρεσίες ενημέρωσης και συμβουλευτικής από επαγγελματίες καλώντας στην τηλεφωνική γραμμή SOS για τη βία κατά των γυναικών 15900, 365 μέρες το χρόνο σε 24ωρη βάση.
Τέλος, πρέπει να γνωρίζετε ότι όσο δύσκολο και αν σας φαίνεται, μπορείτε να σπάσετε τον κύκλο του δεσμού τραύματος μέσω της ψυχοθεραπείας. Με τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας μπορείτε να βρείτε τη δύναμη να φύγετε από την κακοποιητική σχέση και να επεξεργαστείτε τα συναισθήματα που βιώνετε. Μπορείτε ακόμα να διερευνήσετε τους παράγοντες που οδήγησαν στην ανάπτυξη του δεσμού τραύματος, να μειώσετε τα συνακόλουθα αισθήματα ντροπής και ενοχής και να εργαστείτε συστηματικά για την αυτοφροντίδα και την αυτοβελτίωση σας.
Παράλληλα, στη θεραπευτική σχέση θααποκτήσετε δεξιότητες οικοδόμησης υγιών και ικανοποιητικών ερωτικών δεσμών, καθώς και δεξιότητες θέσπισης και διατήρησης ορίων εντός αυτών.Έτσι, θα μπορέσετε να κάνετε διαφορετικές επιλογές στο μέλλον και να έρθετε πιο κοντά στη σύναψη υγιών σχέσεων με αμοιβαίαενσυναίσθηση, υποστήριξη και αποδοχή.Μέσα από τη θεραπεία, θα γνωρίσετε την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων εμπειριών και συναισθημάτων και θα μάθετε ότι η αληθινή αγάπη ποτέ δεν πονάει.
* Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι παρόλο που σε αρκετές περιπτώσεις τα άτομα που υφίστανται κακοποίηση είναι γυναίκες και οι θύτες άνδρες, η κακοποίηση μπορεί να εμφανίζεται σε σχεσιακά δυναμικά ανεξαρτήτως του φύλου των συντρόφων.
Επιπλέον, η χρήση του όρου «θύμα» στο παρόν άρθρο γίνεται λόγω μεγαλύτερης εξοικείωσης του κοινού με αυτόν και δεν στοχεύει να τοποθετήσει τα άτομα που υφίστανται κακοποίηση σε μία παθητική θέση στην οποία παραμένουν για πάντα. Η αναγνώριση της θυματοποίησης είναι το πρώτο βήμα στη θεραπευτική διαδικασία.Ο τελικός προορισμός είναι το άτομο να αποκτήσει την ψυχική ανθεκτικότητα και τη δύναμη να μην ορίζεται με βάση την κακοποίηση που έχει υποστεί, κάτι που αντικατοπτρίζεται καλύτερα στον όρο «επιζών/επιζήσασα».
Ηλιάνα Κωνσταντοπούλου
Ψυχολόγος MSc
Βιβλιογραφία
Lerner, M. J. (1980). The belief in a just world: A fundamental delusion. Plenum Press.
Louloudi, J., Morfonios, N., & Zafeiropoulos, K. (2023, February 24). The Undeclared War on Women in Europe – Part 1. MIIR. https://miir.gr/en/the-undeclared-war-on-women-in-europe-part-1/
METOO Greece. (2022, January 14). METOO Greece. https://metoogreece.gr/
Raypole, C. (2023, June 12). How to recognize and break traumatic bonds. Healthline. https://www.healthline.com/health/mental-health/trauma-bonding#additional-resources
Resnick, A. (2022, November 24). What is trauma bonding? Verywell Mind. https://www.verywellmind.com/trauma-bonding-5207136
Schmidt, N. B., Richey, J. A., Zvolensky, M. J., & Maner, J. K. (2008). Exploring human freeze responses to a threat stressor. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 39(3), 292–304. https://doi.org/10.1016/j.jbtep.2007.08.002
